DO OLGI TOKARCZUK

Szanowna Pani

OLGA TOKARCZUK

Szanowna Pani!

Zdaję sobie sprawę, że mój list utonie w zalewie innych, mimo to decyduję się go napisać. Są bowiem sytuacje, w których należy okazać wdzięczność. A chciałbym Pani podziękować za „spójność formy i treści”, że użyję jednego z ulubionych sformułowań mojego Partnera, dzięki której mogę być szczęśliwy z Pani Nagrody, a nie muszę być dumny. Duma w dzisiejszej Polsce, rozdartej przez akty nacjonalizmu (dumy narodowej) posiada negatywne obciążenie. Szczęśliwość z kolei jest — przynajmniej dla mnie i moich bliskich — doświadczeniem deficytowym, a dającym nadzieję. W kierunku szczęśliwości/radości skierował mnie Pani wczorajszy  spokój, skupienie i niesamowity uśmiech po odebraniu dyplomu i medalu, będący dla mnie wyrazem tego, co Grecy nazywali makaria — wewnętrznej pogody ducha, intymnego doświadczenia szczęścia, które działa na innych jako pogodne światło, phos hilaron, a nie przymus.

Pani postawa przy odbieraniu nagrody, tak, jak wykład noblowski, są dla mnie wyrazem tej samej szlachetnej prostoty, która obecna jest w Pani prozie. Tropy, wskazujące na czułość jako macierz literatury, poważne, a nie patetyczne przekonanie, że opowieści zmieniają świat, są mi bardzo bliskie. Zwłaszcza, gdy opowieści mówią o współczesności bez popadania w bieżączkę, uniwersalizującym językiem mitu. Sztuką jest umiejętność oddzielenia komentarzy to tego, co hic et nunc od opowieści, której zadaniem jest sięgać głębiej i dalej, prowadzając ją w sferze, którą — by odwołać się do pojęciowości prawosławia — nazwać można metahistorią. Pani ta sztuka się udaje, bo — na ile znam Pani twórczość — nie ma w niej tekstów stanowiących tak bolesne zaprzeczenie posłannictwa sztuki, jak Polska wybuchła w roku 1937 Gałczyńskiego czy Krew na kamiennych szarych płytach Rymkiewicza, oba pisane w tzw. wolnej Polsce. Jest w nich za to obecna czuła pamięć o przeszłości, która składa się z tego, co dobre i co złe, pamięć, która może uwolnić teraźniejszość od lęków i inspirować przyszłość.

To, że nie unika Pani trudnych tematów, wydaje mi się szalenie cenne. Jeszcze cenniejsze wydaje mi się to, że w literaturze ujmuje je Pani w parabole, a w komentarzach do życia społecznego nazywa po imieniu. Zdaję sobie sprawę, że budzi to niechęć, ściąga krytykę, zmusza do konfrontacji z opresyjnym językiem. Tak właśnie napisany jest list Iwony L. Koniecznej, pod którym znaleźć można komentarz odnoszący się do „autorytetu” Ewy Kurek. Autorka listu zarzuca Pani wznoszenie muru uniemożliwiającego debatę, a nie widzi, że czyni to sama. Jak bowiem dyskutować ze słowami: „Proszę mi powiedzieć, ilu Żydów zabiła Pani i Jej rodzina, kiedy, z jakich powodów i jakimi metodami, dlaczego prokurator nic o tym nie wie – i dlaczego Pani uważa że wszyscy Polacy za to odpowiadają? Albo proszę przeprosić Polaków”?.

Zastanawiam się, ile świadectw trzeba jeszcze przypomnieć, ile historycznych książek napisać, byśmy potrafili uszanować potrzebę pamięci nie tylko o pięknych kartach naszej historii, ale także o tych zdecydowanie demonicznych. Zastanawiam się również, co trzeba zrobić, by przestano przenosić winę na innych. Bez pamięci o „długim cieniu pańszczyzny” (określenie Mikołaja Glińskiego),  numerus clausus, atakach antysemickich w latach 30., żądaniach klauzuli antyżydowskiej dla polskiego PEN Clubu, przesłaniach literatów, jak wspomnianego Gałczyńskiego (I oni słowa nasze pochwycą,/ nie recenzenci idiotyczni;/ w Polsce pachnieć będzie pszenicą,/ nie intelektem rabinicznym.// Wisło, jak lira dzwoń mądra i rzewna;/ na zasiew nasz pochyl swą dłoń,/ Matko Boska Siewna.// ANTYFONA.// Na tych, co biorą wody w usta,/ na czytelników wuja Prousta,/ na skamandrytów, na hipokrytów,/ kalamburzystów rozmaitych/ ześlij, zepchnij, Aniele Boży,//Noc Długich Noży), ale też dokumentujących antysemityzm i pogardę dla biedoty wierszach Tuwima, bez pamięci o wydarzeniach udokumentowanych choćby w książkach jak wszystkie pozycje potrzebujących krytycznej lektury, ale nie dających się pominąć czy lekceważyć (co robi się w imię polityki historycznej), jak Dalej jest noc czy Pod klątwą lub Ukraina. Polskie jądro ciemności, nie da się budować wspólnoty, która jest przestrzenią bezpieczną i własną wszystkich obywatelek i obywateli Polski. To tutaj znajdzie się dowody, o które w tonie moralnego szantażu, upomina się Pani Konieczna. 

Pani zaś dziękuję za przypominanie, że „Wymyśliliśmy historię Polski jako kraju tolerancyjnego, otwartego, jako kraju, który nie splamił się niczym złym w stosunku do swoich mniejszości. Tymczasem robiliśmy straszne rzeczy jako kolonizatorzy, większość narodowa, która tłumiła mniejszość, jako właściciele niewolników czy mordercy Żydów”. Nie jest to bowiem wyraz antypolonizmu, ale trzeźwe przypomnienie, że świat nigdy nie jest czarno-biały. Dla mnie jest to również przypomnienie, że mit Polski tolerancyjnej i otwartej, spychający w nieświadomość to, co złe, stanowi pożywkę dla dzisiejszych ruchów nacjonalistycznych, faszyzujących, podtrzymujących obraz nieskalanego polskiego narodu. Tylko uczciwie, nie zero-jedynkowe widzenie spraw trudnych pozbawi te destrukcyjne siły pokarmu, w niczym nie zagrażając temu, co w czynach Polaków chwalebne i wielkie. Wciąż mam nadzieję (łudzę się), że pozbawiając pokarmu siły faszyzujące będzie w końcu można dostrzec to, że świat umiera, czego, jak słusznie mówiła Pani w Sztokholmie, nie zauważamy.

Wyrażając wdzięczność i przesyłając gratulacje z serca trzymam kciuki, by w najbliższym czasie znalazła Pani upragniony spokój i ciszę.

Z szacunkiem,

Marcin M. Bogusławski